प्रश्न: 1 सन्धि
I.
स्वर
सन्धि:- दीर्घ,वृद्धि,गुण,यण,अयादि,पूर्व रूप
II.
व्यंजन
सन्धि:- अनुस्वार,परसवर्ण,छत्व,तुकागम,जशत्व
III.
विसर्ग
सन्धि:- सत्व,शत्व,षत्व,विसर्ग स्थाने ओ,रूत्व
प्रश्न:
2 समास
1. अव्ययी भावः :- यत्र प्रथमं पदं अव्ययं,उपसर्ग+दितीय पदं संज्ञा वाचक नपुस०
एकव०
यथा:- यथाशक्तिं:-
शक्तिं अनुसारेण
I.
यथामतिं :-
II.
यथाबुद्धिं :-
III.
यथाविधिं :-
IV.
यथेच्छम् :-
V.
यथोक्तम् :-
VI.
यथाकुलम् :-
VII.
यथारुचिम् :-
VIII.
अनुरथम् :-
IX.
उपकृष्णम् :-
X.
उपवृक्षम् :-
XI.
उपगगम् :-
XII.
उपतटम् :-
अव्ययी भावः :-
I.
सचित्रं
II.
सशरीरं
III.
सधनम्
IV.
निर्बाधम्
V.
निर्मनुष्यम्
VI.
निर्जनम्
VII.
प्रतिस्थानम्
VIII.
प्रतिदिनम्
IX.
अनुगणेशम्
X.
अनुपुत्रम्
XI.
अनुरथम्
2. द्वंद:- दौ पदौ प्रधाना+च अर्थे
प्रथमा
विभक्ति+विग्रहं
यथा :-
मातापितरौ :- माता च पिता च |
अभ्यासं :
हरिहरौ :-
हरिहरौ :-
रामसीते :-
रामलक्ष्मणौ
:-
ग्रीष्णवसतौ
:-
कन्दमूलफलानि
:-
चराचरम् :-
सर्पनकुलम्
:-
सुखदुखम् :-
तरौ :-
भ्रातरौ :-
नरौ :-
वृद्धौ :-
बालकौ :-
दम्पति :-
3. द्विगु
:-
समाहारः बोधकः - सख्यापूर्वो द्विगु - एक
पद संख्या+दो संख्या
यथा :- पञ्चतन्त्रम् :- पञ्चानां तंत्राणां
समाहारः |
अभ्यास :-
I.
शताब्दी :-
II.
सप्ताहम् :-
III.
त्रिलोकी :-
IV.
पञ्चवटी :-
V.
अष्टाध्यायी :-
VI.
नवग्रहम् :-
VII.
पञ्चपात्रम् :-
VIII.
नवरात्रम् :-
IX.
चतुर्युगम् :-
प्रश्न :3 अधोलिखित अव्यय पदानां पठित्वा उचित रिक्त स्थान पूर्ति क्रियताम् –
अपि (भी) :- त्वं अपि पठ |
अधुना (अभी) :- त्वं अधुना संस्कृतं पठ |
इतस्ततः
(इधर उधर) :- वानराः इतस्ततः कूदन्ति |
यथा-तथा (जैसा-वैसा)
:- यथा कर्म तथा फल
|
विना (बगैर,सिवाय) :- पुस्तकं विना कथं
पठिष्यसि ?
वृथा
(बेकार) :-वृथा मा वदतु |
शनैः (धीरे)
:- वृद्धाः शनैः चलति |
पुरा (पहले)
:- पुरा अशोकः नाम नृपः आसीत् |
कदापि (कभी
भी) :- कदापि असत्यं मा वद |
किमर्थम्
(किसलिए) :- त्वं किमर्थम् हससि ?
श्वः (आने
वाला कल) :- श्वः अवकाशः भविष्यसि |
ह्यः (बीता
हुआ कल) :- ह्यः अवकाशः आसीत् |
बहिः (बाहर)
:- ग्रामात् बहिः देवालयः अस्ति |
संख्या :- निरधारितः संख्या 1-100 पर्यन्तं
i.
एकः एका
एकम्
ii.
द्वौ द्वे
द्वे
iii.
त्रयः तिस्त्रः
त्रीणि
(पञ्चत्रः – शतम् पर्यन्तं एकं रूपं एव भवति |)
अभ्यासं :-
यथा :- अयं वृद्धः शतम् वर्षाणि अस्ति |
अत्र ……………. छात्रे स्त | (2)
................
पुष्पाणि आनय | (3)
.................
पुरूषाः गच्छन्ति | (4)
..................
छात्राः अत्र आगन्ति | (50)
विधालये
................. (70) अध्यापकाः सन्ति |
80 :-
..................... |
90 :-
...................... |
99 :- ...................... |
73 :- ....................... |
79 :- ....................... |
89 :- ....................... |
88 :- ....................... |
78 :- ....................... |
समयः प्रकरणं :-
सामान्य :- 7:00 – सप्त वादने
सपाद :- 7:15 – सपाद सप्त वादने
सार्ध :- 7:30 – सार्ध सप्तवादन
पादोन :- 7:45 – पादोन अष्टवादने
सामान्य :- 7:00 – सप्त वादने
सपाद :- 7:15 – सपाद सप्त वादने
सार्ध :- 7:30 – सार्ध सप्तवादन
पादोन :- 7:45 – पादोन अष्टवादने
वाक्येषु अभ्यासं :-
I. अनुधा ..................... (5:00) वादने उतिष्यति |
II. सा ........................ (5:15) वादने ईश वन्दना करोति |
III. सा ........................ (5:30) वादने अल्पाहारं करोति |
IV. सा ........................ (5:45) स्नानं करोति |
वर्णमालाà वर्ण विच्छेदं,वर्ण संयोजनं अव्यय,संख़्या,समय,अशुद्धि शोधनं,
विशेष्य-विशेषणं,सन्धि,शब्दरुपं,धातुरुपं,चित्रवर्णनं,वार्ता-क़था,
अपठितगधांश |
1) वर्णमाला :- स्वर à अ,आ,इ,ई,उ,ऊ,ऋ,ए,ऐ,ओ,औ
व्यंजन à कवर्ण,पवर्ण,टवर्ण,चवर्ण,तवर्ण
2) हृस्व(छोटे स्वर) :- उ,इ,उ,ऋ |
3) दीर्घ स्वर :- आ,ई,ऊ,ऋ,ए,ऐ,ओ,औ |
4) संयुक्त वर्ण :- घ – द्+य्+अ, त्र – त्+र्+अ, क्ष – क्+ष्+अ, ज्ञ अ– ज्+ञ्+अ |
अभ्यास प्रश्नानानि (प्रत्येकं विषयं अधिकृत्य)
प्रश्न:1 अत्र पदेषु वर्ण विच्छेदं कुरूत |
i. छात्रावासं :-
ii. बालकाः :-
iii. सर्वे :-
iv. सर्वाणि :-
v. खाघान्नं :-
vi. विघालयं :-
vii. क्षेत्रानुसारेणं :-
viii.
पुत्राणाम्
:-
ix. कक्षायाम् :-
x. विच्छेदं :-
xi. कदापि :-
xii. सन्धिं :-
xiii. अधिकृत्यं
:-
xiv. पुस्तिका :-
xv. व्याकरणं :-
प्रश्न:2
वर्णसंयोजनं क्रियतां à
यथा:- क्+अ+द्+आ – कदा
i. क्+अ+द्+आ+प्+इ :-
ii. व्+अ+र्+ण्+अः :-
iii. स्+अ+म्+य्+ओ+ज्+अ+न्+अ+म् :-
iv. द्+ए+व्+आ+ल्+अ+य्+अ+म् :-
v. ल्+इ+ख्+इ+त्+अ+म् :-
vi. स्+आ+र्+आ+न्+श्+अः :-
vii. फ्+अ+ल्+आ+न्+इ :-
viii.
उ+त्+थ्+इ+त्+व्+आ
:-
ix. स्+अ+न्+स्+अ+क्+ऋ+त्+अ+म् :-
प्रश्न:3 अव्यय
प्रकरणं à (परीक्षणेषु वाक्येषु प्रयोगं) मञ्जूषा आधृत्य
i. यथा-(जैसे) à यथा उचित कार्यं कुरू |
ii. तथा-(वैसे) à तथा एव समयं उपयुक्तम्
iii. वृथा-(बेकार) à वृथा मा
वदतु |
iv. मा-(मत नहीं) à असत्यं मा
वदेत् |
v. नूनम्-(निश्चित) à नूनम् एव
अत्र आगन्तव्यम् |
vi. अधुना—(अभी) à अधुना कार्यं समये एव करोतु |
vii. सम्प्रति - (अभी) à सम्प्रति सः
गृहं गच्छतु |
viii.
इदानीम् - (अभी)
à इदानीम् देवालयं गच्छामः |
ix. परितः - (चारों तरफ) à ग्रामं परितः
वृक्षाः सन्ति |
x. अभितः - (दोनों ओर) à विघालयं अभितः
क्रीडाक्षेत्राः सन्ति |
xi. श्वः – (आने वाला कल) à श्वः
अवकाशः भविष्यति |
xii. ह्यः – (बीता हुआ कल) à ह्यः
अवकाशः आसीत् |
xiii.
एव – (ही) à कार्यं समये एव क्रियाताम् |
xiv. इव – (की तरह) à सा चन्द्रमुखी इव
अस्ति |
xv. यत्र – (यहां) à यत्र
देवाः अपि सन्ति |
xvi. तत्र – (वहां) à तत्र
विघार्थिनः अपि वसन्ति |
xvii.
सर्वत्र –
(सर्वत्र) à सर्वत्र वृक्षाः भवेयुः |
xviii.
कदापि –
(कभी भी) à कदापि असत्यं मा वदतु |
संख्या :- निरधारितः संख्या 1-100 पर्यन्तं
एकः
एका एकम्
द्वौ द्वे द्वे
त्रयः तिस्त्रः त्रीणि चत्वारः
चतस्त्रः चत्वारि
(पञ्च,षड्,सप्त,अष्ट,नव,दश,एकादश,द्वादश,षोड्श,विंशति,त्रिंशत्,चत्वारिंशत्, पञ्चाशत् ,षष्टिः,सप्ततिः,नवाशीतिः,एकोननवतिः,अशीतिः,नवतिः,नवनवति, एकोनशतम् ,शतम् )
यथा :-
I. अत्र सप्त सदायस्याः सन्ति | (07)
II. अत्र चत्वारि पुष्पाणि सन्ति | (04)
III. एकः पुरूषः आगच्छति | (01)
IV. एका पुस्तिका आनय | (01)
V. द्वौ पुरूषौ
आगच्छतः | (02)
VI. शतम् वर्षाणि वृद्धस्य आयुःअस्ति | (100 )
अशीतिः शिक्षकाः अत्र विद्यालये सन्ति | (80)
पञ्चपञ्चाशत्
बालकाः गच्छन्ति | (55)
सप्ततिः
छात्राः योग्याः सन्ति | (70)
चत्वारिंशत
छात्राः कक्षायाम् अस्ति | (40)
प्रश्न :- समय प्रकरणं (वादने à बजने पर )
वाक्येषु अभ्यासं :-
i. अहं __________ (5:00) वादने उत्तिष्ठामि |
ii. अहं __________ (5:30) वादने स्नानं करोमि |
iii. अहं __________ (5:45) वादने योगाभ्यासं करोमि |
iv. अहं __________ (6:15) वादने पूजार्चनां करोमि |
v. अहं __________ (6:45) वादने अल्पाहारं करोमि |
vi. अहं __________ (8:45) वादने विघालयं गच्छामि |
vii. अहं __________ (4:45) वादने पुनः आगच्छामि |
प्रश्न :- विशेषष्य à यस्य विशेषतां
प्रतिपादयति – सम विभक्ति
विशेषणं à यस्य विशेष्य भाव,विशेषतां प्रतिपादित
(कृष्णाः
मेघाः) कृष्णाः à विशेषणं मेघाः à विशेष्यं / विशेषणं
विशेषणं - विशेष्यं / विशेषणं
नदी दीर्घा
पर्वत उच्चं
पुस्तकं वृहदं
देवाः सामान्या
पुष्पाणि पीतानि
धेनु कृष्णा
पर्वतम् उच्चतमं
साटी हरिता
पुष्पं
रक्तं
समयं निर्धारितं
कथा बृहदा
प्रश्न :- सन्धि / सन्धिच्छेदं लिखत
सुख +अर्थः = सुखार्थः सुर +इन्द्रः = सुरेन्द्रः
महा + इन्द्रः = महेन्द्रः महा +ईशः = महेशः
गण + ईशः = गणेशः रमा + ईशः = रमेशः
यदि + अपि = यद्यपि सु + आगतम् = स्वागतम्
सु +
अच्छम् = स्वच्छम् सुख
+अर्थी = सुखार्थी
महा + उदयः = महोदयः सदा + एव =सदैव
पो + अनः = पवनः नौ + इका = नाविका
हिम + आलयः = हिमालयः शिव + आलयः =शिवालयः
देव + आलये = देवालये विद्या +अर्थी =
विद्द्यार्थी
कदा + अपि = कदापि
छात्रा + आवासे = छात्रावासे
विद्या + आलयः =विद्यालयः परीक्षा + अर्थी = परीक्षार्थी
शिक्षा + अर्थी = शिक्षार्थी अति + इव = अतीव
रवि + इन्द्रः = रवीन्द्रः योगि + इन्द्रः =
योगीन्द्रः
प्रति + ईक्षा = प्रतीक्षा परि + ईक्षा =परीक्षा
रजनी + ईशः = रजनीशः भानु + उदयः = भानूदयः
वधू + उत्सवः = वधूत्सवः
प्रश्न :- क्त्वा प्रत्यय का क् का
लोप हो जाता है त्वा शेष रहता है
गम् +क्त्वा =गत्वा पठ् + क्त्वा =पठित्वा
कृ
+ क्त्वा =कृत्वा खेल् + क्त्वा =खेलित्वा
भू + क्त्वा =भू त्वा पी/ पा + क्त्वा =पीत्वा
दृश्/ पश्य् + क्त्वा =दृष्ट्वा आ+नी +ल्यप् =आनीय
आ+दा ल्यप् =आदाय चल+ तुमुन =चलितुम
खाद+ तुमुन =खदितुम पा+ तुमुन=पातु
Comments
Post a Comment